عکاس قدیمی‌ترین عکس مشهد کیست؟

سعید مهرپویا| نخستین عکس‌ها از مشهد را سفرنامه‌نویسان بیگانه یا ماموران خارجی دربار قاجار گرفته‌اند. در زمان محمدشاه و حدود سال ۱۲۲۳ خورشیدی نخستین عکس‌های داگرئوتایپ در ایران گرفته‌شد، اما گزارشی از سفر آن عکاس‌ها به خراسان منتشر نشده است.

۱۴ سال بعد و در زمان ناصرالدین‌شاه، آنتونیو جانوتْزی (یا آن گونه که رایج است جیانوزی) در میانه‌ی مأموریت‌هایش به مشهد سفر کرد و قدیمی‌ترین عکس‌ها از مشهد را گرفت. خوشبختانه این عکس‌ها همچنان باقی است.

بخشی از آن‌ها در آلبوم ۳۰۴ کاخ گلستان نگهداری می‌شوند (۲۲ عکس)، تعداد بیشتری، اما در موزۀ هنر‌های آسیایی گیمۀ فرانسه وجود دارد. در موزۀ متروپولیتن نیویورک نیز چند عکس وجود دارد که با وجود مشابهت با عکس‌های آنتونیو جانوتْزی، اما به نام لوییجی پِشِه، دیگر عکاس هم‌عصر او، ثبت شده است. امضای جانوتْزی در پای عکس‌ها نیز محو شده است.

باری؛ آنچه آشکار است این که ۱۵۹ سال از قدیمی‌ترین عکس‌های مشهد می‌گذرد. عکس‌های او هم وضع معماری و شهر را در ابتدای دوران ناصری نشان می‌دهد، هم با دقت و تحلیل درست، به نوع پوشش و گاهی آداب زیارت هم می‌توان دست یافت.

آنتونیو رافائل جانوتْزی در سال ۱۱۹۷ خ در ماتِرا (شهری در ایتالیای کنونی) به‌دنیا آمد. او زمانی جزئی از سربازان جنگ‌های استقلال ناپل بود و بعد‌ها به دلیل شهامت‌هایش مأموریت‌های دیگری یافت. زمانی قرار بود به عنوان مأمور به قسطنطنیه برود که آن زمان در قلمرو امپراتوری عثمانی بود؛ اما از آنجا که اطاعت سربازان مسلمان از فرماندۀ غیرمسلمان ممکن نبود، ترجیح داد تا برای آموزش به دربار قاجار برود (حدود سال ۱۲۲۵ خ).

او در ایران به آموزش نظامی پرداخت و به درجۀکلنل نیز رسید. به جز آموزش، او مأموریت‌ها و سفر‌هایی نیز انجام داد که در یکی از آن‌ها در سال ۱۲۳۷ خ به مشهد رفت. عکس‌های او از شهر‌های میان راه و نیز مشهد به یادگار مانده است.
جانوتْزی در سال ۱۲۵۵ خ در تهران درگذشت. تعدادی از عکس‌های او در آلبوم دکتر ژوزف تولوزان، پزشک دربار ناصری، نیز وجود دارد.

* این گزارش پنجشنبه، ۹ شهریور ۹۶ در شماره ۲۴۹ شهرآرامحله منطقه ثامن چاپ شده است.